Als je door de Nederlandse culturele geschiedenis wandelt, is het onmogelijk om de kleurrijke, vaak luidruchtige, maar altijd betekenisvolle aanwezigheid van muziektheater over het hoofd te zien. Van de statige opera’s en verfijnde balletten tot de uitbundige musicals die miljoenen trekken, muziektheater is veel meer dan alleen vermaak. Het is een spiegel van onze samenleving, een aanjager van gesprek, een economische motor en een diep verankerd onderdeel van wie we zijn als Nederlanders. Laten we samen duiken in de fascinerende wereld van het Nederlandse muziektheater en ontdekken hoe deze kunstvorm onze cultuur heeft gevormd en nog steeds beïnvloedt.

Wortels en Groei van een Cultureel Fenomeen

De liefde voor muziek en theater zit diep in de Nederlandse bodem. Al in de negentiende eeuw zien we hoe de muzikale cultuur in steden als Amsterdam vorm krijgt, zoals blijkt uit onderzoek naar de Amsterdamse muziekcultuur. De bouw van iconische plekken zoals het Concertgebouw was niet alleen een architectonische prestatie, maar ook een poging om luistergewoonten te vormen en muziek toegankelijker te maken voor een breder, burgerlijk publiek – een verschuiving van de meer aristocratische operahuizen. Deze ontwikkeling legde mede de basis voor een publiek dat openstond voor diverse vormen van muziektheater. Instituten zoals de Nationale Opera & Ballet spelen hierin een cruciale rol door opera en ballet levend te houden, te vernieuwen en via educatie toegankelijk te maken voor nieuwe generaties, wat essentieel is voor de continuïteit.

Een cruciale impuls voor de populariteit van specifiek de musical kwam, misschien verrassend, uit de hoek van het cabaret. De Nederlandse musicaltraditie is onlosmakelijk verbonden met de scherpe, humoristische en maatschappijkritische blik die zo kenmerkend is voor ons cabaret. Pionier Wim Sonneveld zette met zijn productie van ‘My Fair Lady’ in 1962 de toon. Het was een brug tussen de bestaande theatertraditie, inclusief ‘volksmusicals’ zoals ‘De Jantjes’, en het internationale musicalgenre. Maar de echte Nederlandse ‘sound’ en ziel kwamen tot leven door het gouden duo Annie M.G. Schmidt en Harry Bannink. Zoals treffend wordt onderzocht in een Leidse universiteitscursus, zagen zij de musical als een verlengstuk van het cabaret. Hun werk, vol ironie en subtiele (en soms minder subtiele) maatschappijkritiek, resoneerde diep bij het Nederlandse publiek en leverde tijdloze klassiekers op. Schmidt wordt niet voor niets gezien als de ‘peetmoeder van de musical’ in Nederland, een erkenning die ook binnen academische kringen groeit, getuige initiatieven aan de UvA om musical als serieus studieobject te benaderen.

De enorme vlucht die de musical in Nederland nam vanaf de late twintigste eeuw is echter ondenkbaar zonder de invloed van producent Joop van den Ende. Hij professionaliseerde de sector op een ongekende manier. Door te investeren in grootschalige producties, internationale titels naar Nederland te halen (en Nederlandse producties te exporteren), te bouwen aan theaters speciaal voor musicals, en te focussen op kwaliteit en marketing, creëerde hij een ware musicalindustrie. Deze ‘musicalgekte’, zoals sommigen het noemen, zorgde ervoor dat miljoenen Nederlanders de weg naar het theater vonden en de musical een dominante positie in de podiumkunsten verwierf, veel groter dan bijvoorbeeld in buurland Vlaanderen.

De Maatschappelijke Resonantie als Spiegel en Stem

Muziektheater is zelden alleen maar escapisme. Het heeft de unieke kracht om, verpakt in muziek, zang, dans en spel, complexe maatschappelijke thema’s aan te kaarten en een spiegel voor te houden aan de samenleving. Het fungeert als een platform waar sociale kwesties worden belicht, bediscussieerd en soms zelfs bekritiseerd. Denk aan hoe musicals historische gebeurtenissen, zoals de Tweede Wereldoorlog in het fenomeen ‘Soldaat van Oranje’, niet alleen herdenken maar ook verbinden aan de nationale identiteit en waarden als verzet en vrijheid. Deze productie, specifiek genoemd als typisch Nederlands succesverhaal, toont hoe muziektheater kan resoneren met collectieve herinneringen en gevoelens.

De traditie van maatschappijkritiek, ingebed door figuren als Annie M.G. Schmidt en voortgezet door hedendaagse makers, blijft een belangrijk kenmerk. Of het nu gaat om thema’s als tolerantie, integratie, sociale rechtvaardigheid of de worsteling met moderne vraagstukken, muziektheater biedt een podium om deze onderwerpen invoelbaar te maken. Door ons mee te nemen in de levens van diverse personages, bevordert het empathie en begrip voor andere perspectieven. Het daagt ons uit om na te denken over onze eigen normen en waarden en stimuleert de maatschappelijke dialoog. Deze kracht om bewustzijn te creëren en stereotypen te doorbreken is een van de meest waardevolle bijdragen van muziektheater aan de Nederlandse cultuur.

Bovendien kan muziektheater inspireren tot verandering. Verhalen over moed, doorzettingsvermogen en het streven naar een betere wereld kunnen het publiek raken en motiveren om zelf actie te ondernemen. Het is een kunstvorm die niet alleen reflecteert, maar ook actief kan bijdragen aan de vorming van een meer betrokken en inclusieve samenleving. Door diversiteit op het podium te tonen, zowel in de verhalen als in de casting, draagt het bij aan een representatiever cultureel landschap waarin verschillende stemmen gehoord worden en draagt het bij aan sociale cohesie.

Bereik, Betrokkenheid en Blik op de Toekomst

De populariteit van muziektheater in Nederland is onmiskenbaar. Hoewel de coronapandemie een flinke dip veroorzaakte, toont de Cultuurmonitor een veerkrachtig herstel in 2022, waarbij 68% van de Nederlanders weer podiumkunsten bezocht. Musicals trekken daarbij, zoals eerder genoemd, een bijzonder groot publiek. Het is fascinerend om te zien dat met name jongvolwassenen (78% bezoek in 2022) en hoger opgeleiden fervente bezoekers zijn. Dit geeft aan dat muziektheater een belangrijk cultureel anker is voor deze groepen, maar onderstreept ook een uitdaging: hoe zorgen we ervoor dat muziektheater toegankelijk en aantrekkelijk blijft voor álle Nederlanders, ongeacht leeftijd, opleiding of achtergrond?

Naast bezoek is er ook de actieve participatie. Bijna 40% van de Nederlanders beoefent zelf een vorm van podiumkunst, met zingen (ca. 30%) en musiceren (21%) als koplopers. Dit enorme reservoir aan amateurkunstenaars is van onschatbare waarde. Het vormt niet alleen een kweekvijver voor talent, maar zorgt ook voor een breed draagvlak en een diepe verbinding met de kunstvorm in lokale gemeenschappen. Deze actieve betrokkenheid is een teken van de vitaliteit van de podiumkunsten in onze cultuur.

Innovatie speelt een cruciale rol in het vergroten van het bereik en de toegankelijkheid. Gezelschappen zoals het Nederlands Dans Theater (NDT) experimenteren hiermee. Hun onderzoek naar digitale streaming en de ontwikkeling van een ‘Digitaal Theater’ laat zien hoe technologie kan worden ingezet om voorstellingen toegankelijker te maken voor een (inter)nationaal publiek en drempels te verlagen. Dit wordt gezien als een waardevolle aanvulling op, geen vervanging van, de magie van live theater. Tegelijkertijd neemt NDT ook verantwoordelijkheid door de milieu-impact, inclusief CO2-uitstoot van digitale én live activiteiten, te onderzoeken en te delen, wat bijdraagt aan de noodzakelijke verduurzaming van de sector.

Echter, de basis voor al deze activiteit, de culturele infrastructuur, staat onder druk. Zoals het LKCA signaleert, vormen uitdagingen voor de culturele infrastructuur, zoals bezuinigingen op lokale culturele voorzieningen en kunsteducatie, een bedreiging. Muziektheater, zeker op amateurniveau en in de talentontwikkeling, is afhankelijk van deze lokale centra. Als de toegang tot repetitieruimtes, opleidingen en podia bemoeilijkt wordt – zowel geografisch als financieel – raakt dat het fundament van het ecosysteem. Het waarborgen van brede toegankelijkheid blijft een essentieel aandachtspunt.

Voorbij het Slotapplaus: De Blijvende Resonantie

De invloed van muziektheater op de Nederlandse cultuur is dus veelzijdig en diepgaand. Het is een sector met een aanzienlijke artistieke, sociale en economische impact. De culturele en creatieve sector, waar muziektheater een belangrijk onderdeel van is, draagt significant bij aan de Nederlandse economie, met een toegevoegde waarde van miljarden euro’s (zo’n 3,4% van het BBP) en aanzienlijke werkgelegenheid. Belangrijker nog dan de cijfers is dat het vermaak en ontroering biedt, bijdraagt aan ons welzijn, creativiteit stimuleert, reflecteert op onze identiteit en maatschappelijke discussies aanwakkert. De veerkracht die de sector toonde na de pandemie, zoals ook bleek uit het rapport Cultuur in Beeld dat ondanks bezuinigingen een onverminderd groot aanbod liet zien, getuigt van de blijvende behoefte aan deze vorm van culturele expressie.

Tegelijkertijd staat de sector voor uitdagingen. De discussie over subsidies voor met name de commerciële musicalsector, de noodzaak van verduurzaming – zoals NDT’s onderzoek laat zien – en het waarborgen van brede toegankelijkheid vragen om voortdurende aandacht en investering. Het is cruciaal dat we blijven investeren in talentontwikkeling, innovatie en een solide culturele infrastructuur, zodat muziektheater in al zijn vormen – van grootschalige musical tot intieme opera en experimenteel danstheater – kan blijven bloeien en resoneren.

Als liefhebber zie ik de kracht van muziektheater elke keer weer. In de gedeelde ademhaling in een stille zaal, in de lachsalvo’s om een scherpe grap, in de brok in de keel bij een aangrijpend lied. Het verbindt ons, het verrijkt ons, en het vertelt ons iets over onszelf en de wereld om ons heen. De invloed van muziektheater is geen statisch gegeven; het is een levend gesprek tussen podium en publiek, een gesprek dat de Nederlandse cultuur voortdurend vormgeeft en verrijkt. Laten we dat gesprek blijven voeren, met open oren en een open hart.